ผีปู่เยอย่าเยอของล้านช้าง

การสานต่อทุนทางวัฒนธรรมจากชุมชนต่างๆ ไปสู่เศรษฐกิจรายได้นั้น เป็นแนวทางการสร้างสรรค์สร้างงาน สร้างรายได้ เพื่อเพิ่มมูลค่าอาทิตย์นี้ได้ตามรอยภูมิบ้านเมืองไปสู่เวทีทางวัฒนธรรมที่จังหวัดเลย ซึ่งเป็นจังหวัดที่มีทุนวัฒนธรรมโดดเด่นและมีเอกลักษณ์เฉพาะตนในเรื่องหน้ากากผีจากประเพณีผีตาโขนที่อำเภอด่านซ้าย จนชักชวนให้เกิดผีขนน้ำที่อำเภอเชียงคานและผีบุ้งเต้าที่อำเภอภูเรือ ตามออกมาจนเป็นที่รู้จักอย่างดีและสร้างรายได้จากหน้ากากผีทั้งหลาย ซึ่งมีการสร้างสรรค์ออกมาอีกไม่น้อยผี จนต้องมีโครงการเทศกาลศิลปะร่วมสมัยลุ่มแม่น้ำโขง เพื่อยกระดับความร่วมมือสร้างงานในอนาคต  

หมุดหมายของกิจกรรมก็คือ “สวมหน้ากากยลงานศิลป์เช็คอินริมโขง” หรือ “Mask Festivalbobb” จัดเมื่อวันที่ ๑๒-๑๓ มีนาคม ๒๕๖๕ ที่ผ่านมาณ ลานวัฒนธรรมเชียงคานเมืองโบราณ ริมฝั่งแม่น้ำโขงหน้าวัดท่าคก ตำบลเชียงคาน อำเภอเชียงคานจังหวัดเลย ที่ทำให้ ดร.ยุพา ทวีวัฒนะกิจบวร ปลัดกระทรวงวัฒนธรรม ประธานพิธีเปิดและนายชัยธวัช เนียมศิริ ผู้ว่าราชการจังหวัดเลยร่วมกับผู้แทนมหาวิทยาลัยเครือข่ายศิลปินร่วมสมัยศิลปินพื้นบ้าน ชุมชนคุณธรรมฯ จุดธูปจุดพลุเชื้อเชิญผีทั้งหลายมาร่วมกันขับเคลื่อนนโยบายโมเดลเศรษฐกิจใหม่ BCG และผลักดัน “Soft Powerเพิ่มมูลค่าเศรษฐกิจ โดยเฉพาะอุตสาหกรรมวัฒนธรรมสร้างสรรค์จาก อาหาร (Food) ภาพยนตร์และวิดีทัศน์ (Film) ผ้าไทยและการออกแบบแฟชั่น (Fashion) มวยไทย (Fighting) เพื่ออนุรักษ์และขับเคลื่อนเทศกาลประเพณีนี้สู่ระดับโลก (Festival)ให้สามารถทำงานทำเงินสู่ชุมชนท้องถิ่นและพื้นที่ในแถบลุ่มแม่น้ำโขงต่อไป

พิธีเปิดยลงานศิลป์หน้ากาก

สำหรับประเพณีแห่ผีตาโขน ซึ่งเป็นงานบุญประเพณีใหญ่หรือ “งานบุญหลวง” หรือ “บุญผะเหวด”ในเดือน ๗ ของอำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลยนั้นรู้จักกันทั่วโลก เป็นประเพณีเก่าที่เกิดจากงานบุญพระเวส คือ งานเทศน์พระเวสสันดร หรือเทศน์มหาชาติประจำปีที่มี พระธาตุศรีสองรัก เป็นศูนย์รวมใจของชาวด่านซ้าย ซึ่งถือเอาการแห่ผีตาโขนนั้นมาสานต่อเรื่องราวว่า เมื่อครั้งพระเวสสันดรและนางมัทรีจะเดินทางออกจากป่าหลังจากที่บำเพ็ญบารมีหรืออยู่กรรม กลับเข้ามาสู่เมืองนั้น บรรดาผีป่าหลายตนและสัตว์นานาชนิดต่างพากันแห่แหนแฝงตัวแฝงตนมากับชาวบ้าน ตามมาส่งทั้งสองพระองค์กลับคืนเมือง เดิมเรียกกันว่า“ผีตามคน” หรือ “ผีตาขน” แล้วก็เพี้ยนคำเป็น “ผีตาโขน” ขบวนแห่ของผีนั้นมีแบบผีตาโขนใหญ่และผีตาโขนเล็ก กล่าวคือ ผีตาโขนใหญ่ ทำเป็นหุ่นรูปผีทำจากไม้ไผ่สานมีขนาดใหญ่กว่าคนธรรมดาประมาณ ๒ เท่า ประดับตกแต่งรูปร่างหน้าตาด้วยเศษวัสดุที่หาได้ในท้องถิ่น คนเล่นอยู่ข้างในตัวหุ่น ผีตาโขนใหญ่นี้มีเพียง ๒ ตน คือผีตาโขนชายและหญิง ซึ่งแสดงด้วยเครื่องเพศที่ตัวหุ่น ผู้ทำหน้าที่เป็นผีตาโขนใหญ่นี้ต้องได้รับอนุญาตจากผีหรือเจ้าก่อน เมื่ออนุญาตแล้วต้องทำทุกปีหรือทำติดต่อกันอย่างน้อย ๓ ปี ส่วนผีตาโขนเล็ก เป็นการละเล่นของคนนอกทุกวัยเข้าร่วมสนุกได้ทุกคน โดยทำหน้ากากจากกาบมะพร้าวแกะสลักหน้าตาแล้วครอบด้วยหวดข้าวเหนียวตกแต่งตามชอบ ซึ่งเป็นความคิดของครูคนหนึ่ง ที่ลืมไม่ได้คือลูกกระพรวนจากไม้หรือทองเหลือง งานประเพณีผีตาโขนนี้จัดขึ้นที่วัดโพนชัย อ.ด่านซ้าย มีการเทศน์มหาชาติ มีการทำบุญพระธาตุศรีสองรักและงานบุญต่างๆ เข้ามาผสมรวมกันจากพ่อกวนแม่กวน และการละเล่นผีตาโขนที่ทำให้เกิดผีต่างๆตามมาอีกหลายผีจะเป็นผีคลุกโคลนคลุกถ่านกันตามสนุก หากย้อนประเพณีที่นับเนื่องมาก็คงสืบทอดจากล้านช้างที่มีพิธีกรรมเลี้ยง ผีปู่เยอ ย่าเยอ ซึ่งเป็นผีบรรพบุรุษ เป็นเทวดาหลวง และผีอารักษ์เมือง ที่จัดประจําทุกปีเป็นการระลึกถึงบุญคุณความดีของผีบรรพบุรุษ ผู้ประกอบพิธีคือชาวบ้าน แต่งานพิธีนั้นได้รับการอุปถัมภ์จากราชสำนักลาว การแห่ปู่เยอ ย่าเยอ ทำกันในช่วงสงกรานต์เท่านั้น ชุดของขบวนแห่เก็บรักษาไว้หอปู่เยอ ย่าเยอที่วัดอาฮาม เมืองหลวงพระบาง ผีตาโขนใหญ่ชายหญิงนั้นก็เหมือนปู่เยอ ย่าเยอของลาว ที่สืบประเพณีตามกันในลุ่มแม่น้ำโขง ส่วนผีตาโขนเล็ก ผีขนน้ำ ผีบุ้งเต้า...และอีกหลายผีที่จะเกิดกันตามมานั้นคนเมืองเลยคิดเองให้นักท่องเที่ยวสนใจ...หรือใครจะช่วยกันคิดก็ได้ตามใจผี แต่ทุกปีต้องมีรายได้เข้าเมืองจากการสร้างงานได้เอง