วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม

จากโครงการความร่วมมือระหว่าง วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม กับ กรมศิลปากร โดยสำนักหอสมุดแห่งชาติ เพื่อเผยแพร่ผลงานการอนุรักษ์จัดเก็บคัมภีร์ใบลานของวัดซึ่งมีอาสาสมัครและบุคลากรที่เกี่ยวข้อง รวม ๒๕ คนทำการสำรวจ อนุรักษ์ ลงทะเบียน จัดเก็บคัมภีร์ใบลานตามหลักวิชาการ ระหว่างวันที่ ๓๐ มกราคม-๓๐ เมษายน ๒๕๖๗ นั้น นับเป็นงานที่กระทรวงวัฒนธรรมได้ส่งเสริมและสนับสนุนให้ประชาชนนั้นได้มีส่วนร่วมขับเคลื่อนงานด้านวัฒนธรรม โดยเฉพาะเรื่องการอนุรักษ์คัมภีร์ใบลานในวัดสำคัญ ซึ่งมีการทำงานมาแล้วตั้งแต่วัดเบญจมบพิตร วัดไก่เตี้ย ด้วยเหตุที่วัดราชประดิษฐฯ เป็นวัดสำคัญกรุงรัตนโกสินทร์และมีคัมภีร์ใบลานพระไตรปิฎกบรรจุกล่องอยู่ในหอพระไตรปิฎก คัมภีร์ใบลานของวัดราชประดิษฐฯนี้สร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๔ ประดิษฐานอยู่ ณ พระที่นั่งอนันตสมาคมเดิมภายในพระบรมมหาราชวัง ภายหลังในสมัยรัชกาลที่ ๕ มีพระราชดำริให้อัญเชิญคัมภีร์ใบลานพระไตรปิฎกดังกล่าวไปประดิษฐาน ณ หอพระไตรปิฎกวัดราชประดิษฐฯ โดยบรรจุไว้ในกล่องพระธรรม ทำด้วยไม้มีขนาดพอเหมาะกับคัมภีร์ชุดหนึ่งๆ หรือหมวดหนึ่งๆ ตามพระไตรปิฎก ด้านสันกล่องได้จารึกหมวดหมู่ชื่อเรื่องด้วยอักษรขอมภาษาบาลี และภาษาบาลี-ไทย ลักษณะคล้ายประดับเกล็ดหอยฝังเนื้อไม้ วางเรียงไว้ตามชั้นต่างๆส่วนตู้พระธรรมที่สร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๖ นั้นก็เป็นเอกสารโบราณที่ควรอนุรักษ์จัดเก็บอย่างเป็นระบบเพื่อการศึกษา ค้นคว้าและเผยแพร่ต่อสาธารณชนในอนาคต คัมภีร์ใบลานจดจารพระไตรปิฎกนี้ถูกเก็บรักษาไว้ในปราสาทพระไตรปิฎก วัดราชประดิษฐฯ เป็นอักษรขอมภาษาบาลีอายุของใบลานนั้นมีขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ ต่อมาได้รับการซ่อมสร้างใหม่ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ ด้วยปรากฏพระราชลัญจกร ของทั้งสองพระองค์ และจารอักษรขอมที่ระบุว่า“หนังสือวัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมารามราชวรวิหาร พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระราชศรัทธาสร้างอุทิศถวาย พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ปีระกา สัปตศก ศักราช ๑๒๔๗” จากการตรวจสอบปริมาณกล่องคัมภีร์อย่างละเอียด พบกล่องคัมภีร์ใบลานจำนวนทั้งสิ้น ๘๗ กล่อง สภาพกล่องชำรุดเสียหายภายในกล่องพบคัมภีร์อยู่ในสภาพชำรุดมากแยกเป็น ๓ ลักษณะ ได้แก่ คัมภีร์ใบลานที่จับผลึก ติดแน่น แข็งเป็นท่อน คัมภีร์ใบลานชำรุด พลัดผูก หัก งอ ผิดรูป และคัมภีร์ใบลาน ถูกแมลงสัตว์กัดกินเป็นชิ้นเล็กชิ้นน้อย ป่นเป็นผง เมื่อประเมินปริมาณงานที่ต้องดำเนินการแล้ว มีคัมภีร์ใบลานที่ชำรุดไม่สามารถจัดหมวดหมู่ ชื่อเรื่อง ลงทะเบียนได้ประมาณ ๘๐% ของคัมภีร์ที่มีอยู่ทั้งหมด ส่วนอีก๒๐% สามารถดำเนินการต่อในขั้นตอนตามหลักวิชาการได้ เช่น ทำความสะอาด เปลี่ยนสายสนอง อ่านวิเคราะห์ชื่อเรื่อง ออกเลขทะเบียน สำหรับแนวทางในการดำเนินงาน สำรวจ อนุรักษ์ จัดเก็บ คัมภีร์ใบลานชำรุดมากทั้ง ๓ ลักษณะนั้น จะมีการทำความสะอาด เขียนป้ายบอกลักษณะชำรุด ห่อ มัดและจัดเก็บอย่างเป็นระเบียบ เพื่อประโยชน์ต่อการศึกษาลักษณะทางกายภาพของคัมภีร์ส่วนคัมภีร์ใบลานที่สามารถอ่านศึกษาเนื้อหาได้จะได้ดำเนินการตามหลักวิชาการในการอนุรักษ์ทำทะเบียน และจัดเก็บต่อไป

หอธรรมของวัด

เนื่องจากคัมภีร์โบราณในตู้พระธรรมเหล่านี้ ถูกเก็บรักษาในกล่องไม้อย่างดี แม้จะมองว่ามีการจัดเก็บเป็นอย่างดี แต่ด้วยเหตุใบลานเมื่ออยู่ในกล่องไม้เวลานาน จะมีความชื้นสูง ส่งผลให้ใบลาน “จับปึก” แน่น แกะแซะไม่ออก ทำให้เกิดการเสียหายมากที่สุดเท่าที่ทำการอนุรักษ์มา แม้ว่าเนื้อหาในใบลาน เป็นการจดจาร ด้วยเหล็กแหลมกรีดลงบนใบลาน ใช้เขม่าผสมน้ำมันชันยางทาลงไปบนใบลานทับให้ตัวอักษรปรากฏ และใช้ทรายคั่วมาโรยใช้ลูกประคบขัดใบลานของเขม่าส่วนเกินออกทำให้ใบลานสะอาดและตัวอักษรจารึกยาวนานอยู่มาได้หลายร้อยปี และการจัดเก็บเดิมใช้ผ้าห่อ เพื่อให้อากาศถ่ายเท ตามภูมิปัญญากระบวนการอนุรักษ์ก็ตาม แต่เมื่อจำนวนงานนั้นมากล้นและทุกชิ้นงานล้วนทรงคุณค่าเก่าแก่ ดังนั้นการหาอาสาสมัคร จิตอาสา มาช่วยงานอนุรักษ์จึงจำเป็นมาก เป็นความร่วมมือและสร้างการรับรู้ระหว่างคณะสงฆ์ กรมศิลปากร และภาคส่วนประชาชนเพื่ออนุรักษ์สืบสานคัมภีร์ใบลานซึ่งเป็นมรดกภูมิปัญญาของบรรพชนให้มีอายุยืนยาว อีกทั้งยังเกิดเครือข่ายอาสาสมัครอนุรักษ์เอกสารโบราณ ส่งเสริมให้ประชาชนมีส่วนร่วมในการดูแลและส่งต่อมรดกภูมิปัญญาให้สืบทอดจากรุ่นสู่รุ่นสืบไป