น้ำหนักของร่างกายขึ้นๆ ลงๆ เป็นปัญหาที่พบได้บ่อยจากการลดน้ำหนัก บางคนยิ่งลด น้ำหนักยิ่งเพิ่มขึ้น สาเหตุส่วนใหญ่เนื่องมาจากการลดน้ำหนักอย่างผิดวิธีและส่งผลเสียต่อร่างกาย ทำให้เกิดปัญหาที่เรียกว่า โยโย่ เอฟเฟค (YOYO Effect)

YOYO Effect เป็นภาวะที่น้ำหนักขึ้น-ลงอย่างรวดเร็ว เป็นอาการของน้ำหนักตัวที่เหวี่ยงกลับขึ้นมามากและรวดเร็ว หรือเป็นภาวะการขาดความสมดุลของร่างกาย ไม่ว่าจะเป็นสมดุลเคมี ฮอร์โมนจากต่อมไร้ท่อ ระบบประสาทส่วนกลาง เป็นต้น

เมื่อต้องการลดน้ำหนัก เราจะมีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมในการรับประทาน โดยอาจจะมีการลดปริมาณอาหารหรือเปลี่ยนแปลงชนิดของอาหารที่เคยรับประทานเป็นประจำอย่างกะทันหัน ซึ่งร่างกายต้องอาศัยความเคยชินกับปริมาณอาหารและปริมาณแคลอรี่ที่ได้รับในแต่ละวัน รวมทั้งกิจกรรมที่เกิดขึ้นในแต่ละวันของตัวเราจะเป็นตัวกำหนดขนาดการเมตาบอลิซึ่ม คือ การเผาผลาญพลังงาน ซึ่งจะต้องควบคุมการผลิตฮอร์โมนบางตัวจากต่อมไร้ท่ออย่างไทรอยด์ฮอร์โมนเพื่อควบคุมการเผาผลาญพลังงาน ดังนั้นเมื่อเราลดอาหารลงอย่างรวดเร็ว แต่ไม่นานก็จะกลับมาอ้วนอีก บางกรณีอาจจะอ้วนมากกว่าเดิม เพราะระบบเผาผลาญของร่างกายเสียนั่นเอง

สาเหตุหลักของ YOYO Effect คือ การลดน้ำหนักแบบใช้ทางลัด เช่น การใช้ยาลดความอ้วน การอดอาหารแบบผิดวิธี เมื่อหยุดใช้วิธีดังกล่าวน้ำหนักจะเหวี่ยงกลับขึ้นมาตามกลไกของร่างกาย ดังนี้

การใช้ยาลดน้ำหนัก โดยยาลดความอ้วนจะไปออกฤทธิ์กดประสาท ทำให้ร่างกายรู้สึกอิ่มตลอดเวลา จนกระทั่งระบบการเผาผลาญจะไปปรับกลไกในร่างกายให้เคยชินกับปริมาณอาหารและปริมาณแคลอรี่ที่ได้รับ ทำให้อัตราการเผาผลาญลดลง เพราะมีการดึงมวลกล้ามเนื้อมาใช้เป็นพลังงานและเก็บไขมันเอาไว้แทนที่ เมื่อเลิกกินยาลดความอ้วนและกลับมากินอาหารตามปกติ น้ำหนักจะดีดตัวขึ้นอย่างรวดเร็ว เพราะร่างกายเผาผลาญได้น้อยกว่าเดิมมาก

การอดอาหาร การอดอาหารที่ผิดวิธีจะก่อให้เกิดโรคอ้วนในท้ายสุด เนื่องจากเป็นกระบวนการที่ทำให้ร่างกายเข้าสู่ภาวะจำศีล เพราะได้รับพลังงานไม่เพียงพอต่อการใช้ชีวิตประจำวันคล้ายคลึงกับการกินยาลดน้ำหนัก ซึ่งจะทำให้ระดับฮอร์โมนผิดปกติ เมื่ออัตราการเผาผลาญลดลง แต่ร่างกายจะรู้สึกอยากอาหารมากขึ้นๆ บวกกับการไม่ออกกำลังกาย ทำให้ไม่เกิดกล้ามเนื้อที่เข้าไปช่วยเพิ่มอัตราการเผาผลาญ อาหารที่รับประทานเข้าไปจึงถูกนำไปสะสมไว้ในรูปของไขมันที่ให้พลังงานได้ยาวนานกว่า เพื่อเป็นการปกป้องตัวเองตามกระบวนการเอาชีวิตรอดของร่างกาย

อัตราการเผาผลาญต่ำ การอดอาหารหรือการเลือกรับประทานแต่ผักและผลไม้ ทำให้น้ำหนักลดลงก็จริง แต่สิ่งที่ลดลงส่วนใหญ่มักเป็นกล้ามเนื้อ ทำให้อัตราการเผาผลาญในร่างกายลดลงและส่งผลให้ระบบเผาผลาญรวน แม้จะรับประทานน้อยลงเพียงใด น้ำหนักก็จะไม่ลดลงเหมือนช่วงก่อนหน้า เพราะติดอยู่ในภาวะโยโย่ เอฟเฟค

ทั้งนี้พฤติกรรมการลดน้ำหนักที่ไม่ถูกต้อง ขาดการออกกำลังกาย และการใช้ยาลดความอ้วน สำหรับคนที่อายุยังน้อยและมีร่างกายแข็งแรง อาจจะยังไม่เกิดอาการโยโย่จากการลดน้ำหนักในช่วงแรก แต่หากยังฝืนลดน้ำหนักด้วยวิธีที่ไม่ถูกต้องต่อไปอย่างต่อเนื่อง จะพบว่าว่าการลดน้ำหนักจะทำได้ยากขึ้นและจบลงด้วยภาวะน้ำหนักตัวโยโย่ในที่สุด

วิธีการลดน้ำหนักที่ได้ผลในระยะยาวคือ การควบคุมอาหารอย่างต่อเนื่องและแบบค่อยเป็นค่อยไป ไม่ควรอดอาหารในมื้อใดมื้อหนึ่ง และควรออกกำลังกายเพื่อคงระดับการเมตาบอลิซึ่มให้พอดี พร้อมกับการปรับเปลี่ยนอุปนิสัยในการรับประทาน หลีกเลี่ยงอาหารที่มีไขมัน คาร์โบโฮเดรตที่มากเกินไป รับประทานผักและผลไม้ให้มากขึ้น การลดน้ำหนักอย่างถูกวิธีนั้นนอกจากจะช่วยให้รูปร่างดี สุขภาพแข็งแรงแล้ว ยังช่วยให้ไม่ต้องกังวลกับปัญหาโยโย่ เอฟเฟคในระยะยาว

เรียบเรียงข้อมูลจาก :

https://hpc.go.th/diet/?module=yoyo_effect

https://nutrilite.co.th/th/article/yoyo-effect

https://www.bangkokhospital.com/content/lose-weight-without-yo-yo

กองประชาสัมพันธ์

สถาบันวิจัยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งประเทศไทย (วว.)