การบาดเจ็บเอ็นไขว้หน้า (Anterior Cruciate Ligament : ACL) เป็นการบาดเจ็บที่พบได้บ่อยในกีฬาที่มีการวิ่งมาด้วยความเร็วสูงและมีการเปลี่ยนทิศทางอย่างกะทันหัน มักพบการบาดเจ็บนี้ในขณะที่ไม่มีการปะทะ (non-contact) โดยการเคลื่อนของข้อเข่าในระนาบ frontal หรือที่รู้จักกันว่า dynamic knee valgus เป็นปัจจัยหลักที่ทำให้เกิดการฉีกขาดของเอนไขว้หน้าของข้อเข่า การรักษามีทั้งการรักษาแบบรับการผ่าตัด (ACL Reconstruction (ACLR)) และไม่ผ่าตัด แต่ปัญหาคือ มีความเป็นไปได้สูงที่นักกีฬาจะไม่สามารถกลับไปแข่งขันได้ประสิทธิภาพดีเท่าเดิม ดังนั้นจึงมีการศึกษามากมายพยายามหาเกณฑ์ในการประเมินว่านักกีฬามีความพร้อมแล้วที่จะสามารถกลับไปเล่นกีฬาอีกครั้งและมีความเสี่ยงต่ำที่จะกลับมาเจ็บอีก เช่น การวัดความแข็งแรงของกล้ามเนื้อ การเคลื่อนที่เต็มช่วงการเคลื่อนไหว ความมั่นคงของข้อเข่า ระบบประสาทและกล้ามเนื้อที่ทำงานสัมพันธ์กับรยางค์ล่าง ความทนทานของกล้ามเนื้อและปัจจัยทางด้านจิตใจ เนื่องจากนักกีฬามีความเฉพาะเจาะจงในแต่ละบุคคล ดังนั้น การทดสอบที่ใช้ในประเมินจึงมีความจำเป็นต้องปรับให้เหมาะสมกับนักกีฬาแต่ละบุคคลด้วย คำถามที่พบได้บ่อยจากนักกีฬาหรือผู้ที่มีอาการบาดเจ็บ ACL คือ “ต้องพักนานเท่าไหร่จึงจะกลับมาเล่นได้อีก?” “จะสามารถกลับไปแข่งขันได้อีกครั้งได้หรือไม่?” “กลับไปเล่นแล้วจะเล่นไปเหมือนเดิมไหม?” เพราะฉะนั้นการฟื้นฟูคุณภาพการเคลื่อนไหวจึงเป็นส่วนสำคัญ ดังนั้นหลังผ่าตัดหรือหลังการรักษาแบบไม่ผ่าตัด จึงต้องมีการผสมผสานการฝึกการเคลื่อนไหวเพื่อฟื้นฟูการทำงานของระบบประสาทและกล้ามเนื้อที่ส่งผลต่อการเคลื่อนไหว ความฝึกการเคลื่อนไหวใหม่เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพการทำงานประสานกัน (coordination) ของกล้ามเนื้อ

ในมุมของชีวกลศาสตร์การกีฬา เรื่องของข้อจำกัดการเคลื่อนไหว (range of motion) การเปลี่ยนแปลงช่วงของการเคลื่อนไหวอาจส่งผลทำให้ความสามารถในการเล่นกีฬาลดลง เนื่องจากการเคลื่อนไหวไม่สามารถทำได้เต็มช่วงของการเคลื่อนไหว ตัวอย่างเช่น หลังผ่าตัดข้อเข่า เรื่องของความไม่สมมาตร (asymmetry) ของการลงน้ำหนัก ดังนั้น การทำการทดสอบเพื่อประเมินความพร้อมในการกลับไปฝึกซ้อมอีกครั้งหรือกลับไปสู่การแข่งขันอีกครั้งจึงมีความจำเป็น

ในห้องปฏิบัติการทางชีวกลศาสตร์การกีฬา อาจทำการประเมินด้วยการใช้กล้องวิเคราะห์การเคลื่อนไหวเชิง 3 มิติ และแผ่นวัดแรง (force platform) ควบคู่กัน โดยการทดสอบจะให้นักกีฬากระโดดลงสู่พื้นในแนวดิ่ง (drop vertical jump) ทำท่า Squat ด้วยขาข้างเดียวโดยให้ทำทั้งขาซ้ายและขาขวา (single-leg squat) และการวิ่งและเปลี่ยนทิศทางแบบกระทันหัน (sidestep-cutting) ทำการบันทึกด้วยกล้องวิเคราะห์เชิง 3 มิติ และแผ่นวัดแรง หรือมีการทำการทดสอบอื่นร่วมด้วย เช่น การทดสอบความแข็งแรงด้วยเครื่อง isokinetic การทำการทดสอบ functional movement screening การประเมินทางการแพทย์และให้นักกีฬาตอบแบบสอบถาม ดังตัวอย่างแสดงในรูป

รูปที่ 1 แสดงรูปจากโปรแกรมวิเคราะห์เชิง 3 มิติขณะทำการเคลื่อนไหวในท่าต่างๆ โดย a) แสดงท่าขณะทำ Drop vertical jump 40 เซนติเมตร b) ท่าขณะทำ Single leg squat โดยยืนด้วยขาข้างซ้ายและขวา และ c) ท่าขณะทำ 45ํ Planned sidestepping

จากรูปที่ 1a) เป็นการประเมินเพื่อดูความแตกต่างระหว่างมุมการงอและเหยียดของข้อเข่าและข้อสะโพกข้างซ้ายและขวาสูงสุด พบว่ามีความต่างกันเล็กน้อยระหว่างขาสองข้าง นักกีฬาสามารถยืดลำตัวตั้งตรงได้ดี มีเข่าขวางอเล็กน้อยขณะที่เท้าสัมผัสพื้น มีค่าแรงปฏิกิริยาจากพื้น (Ground Reaction Force (GRF)) สูง อาจเป็นเพราะนักกีฬาใช้ขาขวาออกก่อนเวลาลงจากล่อง มีความไม่สมมาตรเล็กน้อย ขณะลงน้ำหนักมี knee valgus เล็กน้อย สังเกตได้จากมีทิศทางของแรงปฏิกิริยาจากพื้นผ่านทางด้านในของข้อเข่า ขาข้างขวามีการกระจายน้ำหนักไปยังข้อสะโพกเพราะโมเมนต์ของการเหยียดเข่าลดลงขณะที่โมเมนต์ของการเหยียดสะโพกเพิ่มขึ้น

รูปที่ 1b) การประเมินแสดงให้เห็นว่าไม่พบความแตกต่างขณะทำ Single-leg squat ซ้ายและขวามากนัก เนื่องจากนักกีฬาสามารถทำการงอข้อเข่าและข้อสะโพกของขาทั้งสองข้างได้ใกล้เคียงกัน สามารถควบคุมแรงและโมเมนต์ และการ sway ไปทางด้านในและด้านนอกได้
ใกล้เคียงกันระหว่างขาทั้งสองข้าง

1c) การประเมินแสดงให้เห็นว่า เมื่อพิจารณาถึงขาข้างถนัด พบว่ามีความต่างกันเล็กน้อยในช่วงวิ่งเร็ว ช่วงที่เท้าสัมผัสพื้นและมีการเปลี่ยนทิศทางการเคลื่อนที่ระหว่างขาข้างซ้ายและขวา ขณะลงน้ำหนัก (Weight acceptance) ไม่มีน้ำหนักที่ไม่พึงประสงค์ลงในส่วน Valgus มากของขาทั้งสองข้าง สิ่งที่ต้องระวัง คือ ขณะสร้างแรงขาข้างขวา มีการงอของข้อเข่าและข้อสะโพกลดลง ซึ่งบ่งชี้ถึงการมี Stiff ขณะ Right sidestep ซึ่งน่าจะเป็นสาเหตุมาจากการลดลงของโมเมนต์ของการเหยียดของข้อเข่า ค่า GRF เหมือนกันทั้งสองขา มี pattern เหมือนกันในการเพิ่ม loading ที่ข้อสะโพกสัมพันธ์กับข้อเข่าของขาข้างขวาเหมือนที่พบในการทำ drop vertical jump

จะเห็นได้ว่า เพื่อให้มั่นใจว่านักกีฬาจะสามารถกลับสู่สนามได้อีกครั้ง จำเป็นต้องมีการทดสอบเพื่อประเมินหลังจากรับการรักษา และหลังจาก ACLR ดังนั้นการฝึกการเคลื่อนไหวที่มีความเฉพาะเจาะจงสำหรับนักกีฬาแต่ละบุคคล มีสิ่งสำคัญที่จะต้องพิจารณา ได้แก่ เรื่องเกี่ยวกับประสาทและกล้ามเนื้อ ชีวกลศาสตร์ ปัจจัยทางประสาทสัมผัสและประสาทรับรู้ ปัจจัยเหล่านี้มีผลต่อการฝึกการเคลื่อนไหวใหม่ โดยต้องมีการติดตามความก้าวหน้าของประสิทธิภาพการทำงานประสานงานและการเรียนรู้ของระบบประสาทและกล้ามเนื้อ ความสมมาตรของขาข้างที่บาดเจ็บและไม่บาดเจ็บ และฝึกฟื้นฟูและการเคลื่อนไหวในสภาพแวดล้อมที่สมจริง การทดสอบทางด้านชีวกลศาสตร์การกีฬาเป็นอีกด้านที่ช่วยให้ข้อมูลให้กับผู้ฝึกสอนและทีมงานในการออกแบบโปรแกรมการฝึกซ้อมที่มีประสิทธิภาพ การวิเคราะห์การเคลื่อนไหว อาจทำเพื่อติดตามความก้าวหน้าอย่างเป็นขั้นตอน อย่างไรก็ตาม การตัดสินใจให้นักกีฬากลับไปเล่น (return to play) ต้องเป็นการตัดสินใจร่วมกันกับทีมงานในทุกๆด้าน ประกอบไปด้วยแพทย์ นักกายภาพบำบัด นักวิทยาศาสตร์การกีฬา และทีมงานนอกจากการประเมินทางกายภาพแล้วการประเมินทางจิตวิทยาก็มีความสำคัญเพราะนักกีฬาจะมีความกลัวเจ็บ หรือกลัวการเล่นที่ทำให้อาจเกิดการบาดเจ็บขึ้นอีก ดังนั้น การทำงานร่วมกันทั้งทีมงานและนักกีฬาจะทำให้นักกีฬาสามารถกลับสู่สนามฝึกซ้อมและแข่งขันได้ในที่สุด

เอกสารอ้างอิง: Buckthorpe, M. (2021). Recommendations for movement re-training after ACL reconstruction. Sports Medicine, 1-18. และ Sports Biomechanics Laboratory, Liverpool John Moores University, UK

ผศ. ดร. ปรัญชญา แจ่มกระจ่าง

รองคณบดี ฝ่ายวิจัย วิชาการและวิเทศสัมพันธ์

วิทยาลัยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีการกีฬา มหาวิทยาลัยมหิดล

ผู้เชี่ยวชาญวิทยาศาสตร์การกีฬา การกีฬาแห่งประเทศไทย